Bệnh đau mắt hột (Trachoma) là một bệnh viêm nhiễm mãn tính của kết mạc (lớp màng trong suốt lót mặt trong mí mắt và phủ bề mặt nhãn cầu) và giác mạc (lớp trong suốt phía trước mắt). Bệnh này do vi khuẩn Chlamydia Trachomatis gây ra.
Đặc điểm chính của bệnh đau mắt hột
Tác nhân gây bệnh: Vi khuẩn Chlamydia Trachomatis, cụ thể là các tuýp A, B, Ba, C.
Đường lây truyền:
- Trực tiếp: Tiếp xúc trực tiếp với dịch tiết từ mắt hoặc mũi của người bệnh.
- Gián tiếp: Qua các vật dụng cá nhân bị nhiễm khuẩn (khăn mặt, gối, đồ chơi…), hoặc qua trung gian côn trùng (đặc biệt là ruồi nhà Musca domestica) mang mầm bệnh từ mắt người nhiễm sang mắt người lành.
- Mức độ lây lan: Bệnh có khả năng lây lan nhanh chóng, đặc biệt ở những khu vực có điều kiện vệ sinh kém, dân cư đông đúc. Trong quá khứ, đau mắt hột từng bùng phát thành dịch ở Việt Nam và nhiều nước đang phát triển.
- Tiến triển mãn tính: Bệnh thường diễn biến âm thầm trong nhiều năm, qua nhiều giai đoạn nhiễm trùng lặp đi lặp lại.
Các giai đoạn và triệu chứng của đau mắt hột (theo phân loại của WHO)
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) phân loại bệnh đau mắt hột thành các giai đoạn dựa trên các tổn thương mắt:
- Giai đoạn viêm có hột (Trachomatous inflammation – follicular, TF): Xuất hiện ít nhất 5 hột (những nốt sần nhỏ, màu trắng xám, có mạch máu bao quanh) có kích thước từ 0,5mm trở lên trên kết mạc sụn mi trên. Đây là dấu hiệu của phản ứng viêm nhiễm cấp tính.
- Giai đoạn viêm nặng (Trachomatous inflammation – intense, TI): Kết mạc sụn mi trên bị đỏ, dày lên rõ rệt, có thể che mờ hơn một nửa mạch máu bình thường trên kết mạc. Biểu hiện của tình trạng viêm nặng và kéo dài.
- Giai đoạn sẹo kết mạc (Trachomatous scarring, TS): Xuất hiện các dải sẹo trắng, xơ hóa trên kết mạc mi trên. Các sẹo này là hậu quả của quá trình viêm và vỡ hột kéo dài.
- Giai đoạn lông quặm (Trachomatous trichiasis, TT): Sẹo kết mạc co kéo làm biến dạng bờ mi, khiến lông mi mọc ngược vào trong, cọ xát vào nhãn cầu (giác mạc).
- Giai đoạn đục giác mạc (Corneal opacity, CO): Giác mạc bị đục do tổn thương mạn tính bởi lông quặm cọ xát hoặc do viêm nhiễm kéo dài, dẫn đến suy giảm thị lực nghiêm trọng.
Các triệu chứng ban đầu thường gặp:
Ngứa mắt nhẹ, sưng mí mắt, kích ứng mắt và mí mắt.
Chảy nước mắt, mắt có nhiều ghèn (chất nhầy hoặc mủ).
Cảm giác đau mắt, nhạy cảm với ánh sáng (sợ sáng).
Ở giai đoạn nặng hơn, người bệnh có thể cảm thấy cộm, vướng trong mắt do lông quặm cọ xát.
Mức độ nguy hiểm và biến chứng
Đau mắt hột là nguyên nhân hàng đầu gây mù lòa có thể phòng ngừa được trên toàn cầu. Nếu không được điều trị kịp thời và đúng cách, bệnh có thể dẫn đến các biến chứng nghiêm trọng và gây mù lòa vĩnh viễn:
- Lông quặm: Biến chứng phổ biến và nguy hiểm nhất. Lông mi mọc ngược liên tục cọ xát vào giác mạc, gây tổn thương bề mặt giác mạc.
- Sẹo giác mạc, đục giác mạc: Do lông quặm cọ xát hoặc viêm nhiễm mạn tính, giác mạc bị tổn thương, hình thành sẹo và đục, cản trở ánh sáng đi vào mắt, dẫn đến giảm thị lực.
- Loét hoặc thủng giác mạc: Các vết xước do lông quặm tạo điều kiện cho vi khuẩn khác xâm nhập, gây loét, thậm chí thủng giác mạc, dẫn đến viêm nội nhãn và mất thị lực hoàn toàn.
- Viêm tuyến lệ, tắc ống dẫn lệ: Gây chảy nước mắt sống liên tục hoặc khô mắt.
- Khô mắt nặng: Tuyến lệ bị tổn thương, giảm tiết nước mắt, khiến mắt bị khô, dễ bị viêm nhiễm hơn.
Phòng ngừa và điều trị
Việt Nam đã được WHO công nhận loại trừ bệnh mắt hột là vấn đề sức khỏe cộng đồng vào năm 2023, nhờ những nỗ lực đáng kể trong công tác phòng chống và điều trị. Tuy nhiên, việc duy trì cảnh giác và phòng ngừa vẫn rất quan trọng.
Nguyên tắc phòng ngừa (SAFE strategy của WHO):
- S (Surgery – Phẫu thuật): Phẫu thuật điều trị lông quặm để ngăn ngừa tổn thương giác mạc.
- A (Antibiotics – Kháng sinh): Sử dụng kháng sinh (như Azithromycin hoặc Tetracycline) để điều trị nhiễm trùng đang hoạt động, cả cá nhân và điều trị hàng loạt trong cộng đồng có nguy cơ cao.
- F (Facial cleanliness – Vệ sinh mặt): Giữ vệ sinh khuôn mặt, đặc biệt là mắt, mũi sạch sẽ, rửa mặt thường xuyên bằng nước sạch.
- E (Environmental improvement – Cải thiện môi trường): Cải thiện điều kiện vệ sinh môi trường, cung cấp nước sạch, quản lý chất thải, kiểm soát ruồi để giảm lây truyền bệnh.
Điều trị:
- Điều trị nội khoa: Sử dụng kháng sinh toàn thân (uống) hoặc tại chỗ (thuốc mỡ/thuốc nhỏ mắt) để tiêu diệt vi khuẩn Chlamydia Trachomatis.
Điều trị ngoại khoa:
- Phẫu thuật điều chỉnh lông quặm: Khi lông mi đã mọc ngược gây tổn thương.
Các phẫu thuật khác nếu có biến chứng nghiêm trọng như loét giác mạc.
Tóm lại, bệnh đau mắt hột là một thách thức y tế công cộng lớn trong quá khứ, nhưng với sự tiến bộ của y học và các chương trình phòng chống hiệu quả, bệnh đã được kiểm soát tốt ở nhiều nơi. Tuy nhiên, việc duy trì vệ sinh cá nhân và môi trường vẫn là chìa khóa quan trọng để ngăn ngừa tái phát.
Ths Bác sĩ Nguyễn Trần Kiên An